لزوم تحول در نظام بازپروری زندانیان در عصر دیجیتال
در دنیای معاصر که فناوری‌های دیجیتال و رسانه‌ها به جزء لاینفک زندگی بشر تبدیل شده‌اند، نظام‌های عدالت کیفری و به تبع آن، رویکردهای اصلاح و تربیت مجرمان نیز نیازمند بازنگری و انطباق با این تحولات هستند. زندانیان، به عنوان بخشی از جامعه که موقتاً از آن جدا شده‌اند، پس از آزادی با جهانی روبرو می‌شوند که مهارت‌های دیجیتال و توانایی درک و تحلیل انتقادی پیام‌های رسانه‌ای، نقشی حیاتی در موفقیت و بازگشت مؤثر آن‌ها به اجتماع ایفا می‌کند. از این رو، آموزش سواد رسانه‌ای و ارائه برنامه‌های بازپروری دیجیتال در زندان‌ها، نه تنها یک ضرورت، بلکه یک سرمایه‌گذاری استراتژیک برای کاهش نرخ تکرار جرم، افزایش فرصت‌های اشتغال و در نهایت، ساختن جامعه‌ای امن‌تر و پویاتر محسوب می‌شود.
هدف این گزارش، بررسی جامع ابعاد مختلف آموزش سواد رسانه‌ای و بازپروری دیجیتال در محیط‌های ندامتگاهی است. این بررسی شامل تعریف مفاهیم کلیدی، تحلیل اهمیت و ضرورت این آموزش‌ها، بررسی نقش فناوری در نظام‌های اصلاحی مدرن، واکاوی چالش‌های خاص مجرمان سایبری و طراحی برنامه‌های متناسب برای آن‌ها، ارائه چارچوب‌هایی برای تدوین برنامه‌های درسی مؤثر، و در نهایت، ارائه توصیه‌هایی کاربردی برای سیاست‌گذاران و مجریان در نظام زندان‌های ایران و سایر کشورها است. این گزارش با اتکا به پژوهش‌های موجود و تجارب بین‌المللی، به دنبال ارائه راهکارهایی است که بتواند به بهبود فرآیند بازگشت زندانیان به جامعه و ساختن آینده‌ای بهتر برای آنان و کل اجتماع کمک نماید.
ضرورت انکارناپذیر سواد رسانه‌ای در محیط‌های اصلاحی و تربیتی
سواد رسانه‌ای به مجموعه‌ای از توانایی‌ها اطلاق می‌شود که به افراد امکان دسترسی، تحلیل، ارزیابی، و انتقال اطلاعات و پیام‌های رسانه‌ای را در قالب‌های مختلف چاپی و غیرچاپی می‌دهد. این مفهوم، فراتر از صرف توانایی خواندن و نوشتن، شامل درک چگونگی ساخت پیام‌های رسانه‌ای، اهداف پشت این پیام‌ها، و تأثیرات بالقوه آن‌ها بر مخاطب است. در عصر اطلاعات که شهروندان روزانه با حجم عظیمی از محتوای رسانه‌ای مواجه هستند، سواد رسانه‌ای به عنوان یک مهارت حیاتی برای مشارکت آگاهانه و مسئولانه در جامعه تلقی می‌شود. این توانمندی به افراد کمک می‌کند تا از مصرف‌کنندگان منفعل به تحلیل‌گران فعال و انتقادی محتوای رسانه‌ای تبدیل شوند.
نقش سواد رسانه‌ای در تقویت تفکر انتقادی و مقاومت در برابر اطلاعات نادرست
یکی از کارکردهای اصلی سواد رسانه‌ای، تقویت تفکر انتقادی است. این مهارت به افراد، به ویژه زندانیانی که ممکن است در دوران حبس به منابع اطلاعاتی محدودی دسترسی داشته باشند یا پس از آزادی با حجم وسیعی از اطلاعات مواجه شوند، کمک می‌کند تا پیام‌های رسانه‌ای را به طور فعال پردازش کنند، منابع آن‌ها را زیر سوال ببرند، و بین اطلاعات معتبر و نادرست تمایز قائل شوند. سواد رسانه‌ای انتقادی با هدف تجزیه و تحلیل و درک ساختارهای قدرتی که بازنمایی رسانه‌ها را شکل می‌دهد، به افراد توانایی می‌دهد تا معنا را از طریق قرائت‌های غالب، مخالف و مذاکره شده از رسانه درک کنند.
تحقیقات نشان داده‌اند که مداخلات سواد رسانه‌ای تأثیرات مثبتی بر دانش، انتقاد، واقع‌گرایی درک‌شده، و نگرش‌ها دارد. در دنیایی که اخبار جعلی و اطلاعات نادرست به سرعت منتشر می‌شوند، توانایی ارزیابی انتقادی محتوا برای جلوگیری از فریب خوردن و اتخاذ تصمیمات آگاهانه، به ویژه برای افرادی که در حال بازگشت به جامعه هستند و باید مسیر زندگی خود را مجدداً بنا کنند، بسیار حائز اهمیت است. این مهارت‌ها به آن‌ها کمک می‌کند تا در برابر تبلیغات منفی، کلیشه‌سازی‌ها، و سایر اشکال اطلاعاتی که می‌تواند بر بازپذیری اجتماعی آن‌ها تأثیر منفی بگذارد، مقاومت کنند.
بازپروری دیجیتال: آماده‌سازی زندانیان برای دنیای فناورانه پس از آزادی
“بازپروری دیجیتال” (Digital Rehabilitation) مفهومی نوظهور است که به بهره‌گیری از فناوری‌های دیجیتال و آموزش مهارت‌های مرتبط با آن در فرآیند اصلاح و تربیت زندانیان با هدف تسهیل بازگشت موفقیت‌آمیز آن‌ها به جامعه اشاره دارد. این رویکرد شامل آموزش سواد دیجیتال، استفاده از ابزارهای فناورانه برای ارائه برنامه‌های آموزشی و درمانی، و آماده‌سازی زندانیان برای مواجهه با الزامات دیجیتالی زندگی مدرن است. هدف آن کمک به سیاست‌گذاران و مجریان برنامه‌های بازپروری برای درک چگونگی استفاده مؤثر و اخلاقی از فناوری‌ها برای حمایت از بازپروری زندانیان است.
سواد دیجیتال، به عنوان جزء محوری بازپروری دیجیتال، مجموعه مهارت‌هایی است که افراد را برای استفاده مؤثر از فضای دیجیتال جهت موفقیت در زندگی شخصی، تحصیلی و حرفه‌ای توانمند می‌سازد. به زبان ساده، سواد دیجیتال توانایی یافتن، ارزیابی، استفاده و به اشتراک‌گذاری اطلاعات و تولید محتوا با استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و اینترنت است. این مفهوم با سواد رایانه‌ای، سواد اطلاعاتی و سواد رسانه‌ای همپوشانی دارد و برای حضور موفق در دنیای دیجیتال و استفاده از ظرفیت‌های آن ضروری است. اهمیت دسترسی به فناوری در زندان برای افرادی که برای ورود مجدد آماده می‌شوند، به منظور ایجاد مهارت‌های فناوری اطلاعات و داشتن حداقل استقلال در انجام وظایف اساسی، قابل توجه است. این امر می‌تواند احساس کنترل آن‌ها را بهبود بخشد و بر رفتار در دوران حبس و پس از آزادی تأثیر مثبت بگذارد.
ضرورت مهارت‌های دیجیتال برای زندگی و اشتغال پس از آزادی
در جامعه امروز، مهارت‌های دیجیتال دیگر یک گزینه لوکس نیست، بلکه یک ضرورت اساسی برای مشارکت کامل در زندگی اجتماعی و اقتصادی است. زندانیان پس از آزادی با دنیایی مواجه می‌شوند که بسیاری از امور روزمره، از جستجوی شغل و مسکن گرفته تا دسترسی به خدمات دولتی و بهداشتی، و حتی برقراری ارتباطات اجتماعی، به صورت آنلاین انجام می‌شود. عدم برخورداری از سواد دیجیتال می‌تواند به یک مانع جدی برای بازگشت موفق آن‌ها به جامعه تبدیل شود. همانطور که در یکی از منابع اشاره شده، اگر فردی هنگام بازگشت به خانه با فناوری آشنا نباشد، مانند این است که بدون دانستن زبان چینی به چین برود؛ شکوفایی در چنین محیطی دشوار خواهد بود.
آموزش سواد دیجیتال به زندانیان مزایای متعددی دارد، از جمله:
- افزایش فرصت‌های شغلی: بسیاری از مشاغل امروزی نیازمند حداقل سطحی از مهارت‌های دیجیتال هستند.
- دسترسی به اطلاعات و خدمات: توانایی جستجو و استفاده از اطلاعات آنلاین برای یافتن منابع، آموزش، و خدمات حمایتی.
- ارتباطات و شبکه‌سازی: استفاده از ابزارهای دیجیتال برای برقراری ارتباط با خانواده، دوستان، و شبکه‌های حمایتی.
- صرفه‌جویی در زمان و هزینه: انجام امور بانکی، خرید و رزرو خدمات به صورت آنلاین.
- یادگیری مادام‌العمر: دسترسی به منابع آموزشی آنلاین برای ارتقای مهارت‌ها و دانش.
- ایمنی آنلاین: محافظت از خود در برابر تهدیدات سایبری و کلاهبرداری‌های آنلاین.
سواد دیجیتال برای تثبیت و حضور افراد در دنیای مدرن مهم است و عدم توانایی در استفاده از فناوری‌های دیجیتال می‌تواند انجام بسیاری از کارها را دشوار کند.
تأثیر آموزش‌های دیجیتال و برنامه‌های اصلاحی بر کاهش تکرار جرم و بهبود بازپذیری اجتماعی
شواهد متعددی نشان می‌دهد که برنامه‌های آموزشی و اصلاحی در زندان‌ها، از جمله آموزش مهارت‌های دیجیتال، می‌تواند تأثیر مثبتی بر کاهش نرخ تکرار جرم داشته باشد. یک متاآنالیز از بیش از 50 مطالعه نشان داد که مداخلات سواد رسانه‌ای (که ارتباط نزدیکی با سواد دیجیتال دارد) تأثیرات مثبتی بر دانش، انتقاد، و رفتار دارد. تحقیقات همچنین رابطه مثبتی بین حضور در فعالیت‌های زندان و ارتقای مهارت‌های اصلی، کمک به ارزش نهادن بر خود، و کاهش بازگشت به تکرار جرم را نشان داده‌اند.
آموزش مهارت‌های زندگی در محیط زندان، فرصتی ارزشمند برای اصلاح و بازگشت زندانیان به جامعه محسوب می‌شود. این نوع آموزش نه تنها مهارت‌های عملی مورد نیاز برای تعامل مؤثر در جامعه را ارتقا می‌دهد، بلکه زمینه‌ساز تغییرات رفتاری مثبت و کاهش احتمال بازگشت به جرم می‌شود. به طور خاص، برنامه‌های آموزش دیجیتال با تجهیز زندانیان به مهارت‌های مورد نیاز برای اشتغال و زندگی در قرن بیست و یکم، امید به آینده‌ای بهتر را در آن‌ها افزایش داده و انگیزه برای دوری از جرم را تقویت می‌کند. گزارش‌ها نشان می‌دهند که بیکاری و فقدان مهارت، عامل اصلی گرایش به جرم در مناطقی مانند سیستان و بلوچستان است و مهارت‌آموزی در زندان‌ها، امید تازه‌ای برای بازگشت به جامعه و کاهش آسیب‌های اجتماعی ایجاد کرده است. مشارکت در برنامه‌های آموزشی در زندان، شانس یافتن شغل پس از آزادی را تا 24 درصد افزایش می‌دهد. علاوه بر این، دسترسی به فناوری و توانایی استفاده از آن برای انجام وظایف اساسی می‌تواند حس کنترل زندانیان را بهبود بخشیده و بر رفتار آن‌ها در دوران حبس و پس از آزادی تأثیر مثبت بگذارد.
در نهایت، یک رویکرد جامع و هماهنگ میان دولت، نهادهای مردمی، و جامعه می‌تواند روند اصلاح و بازاجتماعی‌سازی زندانیان را به نتیجه مطلوب برساند. آموزش سواد رسانه‌ای و دیجیتال بخش مهمی از این رویکرد جامع است.