طرح فانوس، راهنمای برگشت زندانیان به آغوش جامعه
مدل‌های موفق بین‌المللی آموزش و خدمات دیجیتال در زندان‌ها
مطالعات جهانی نشان می‌دهد که بسیاری از کشورها برنامه‌های آموزشی فناورانه در زندان‌ها را با موفقیت اجرا کرده‌اند. به‌عنوان مثال یونسکو مجموعه‌ای از مطالعات موردی را منتشر کرده که برنامه‌های آموزشی زندانیان در زندان‌های شیلی، اندونزی، فیلیپین، انگلستان و… را بررسی می‌کند. این برنامه‌ها غالباً بر پرورش مهارت‌های دیجیتال، مهارت‌های سبز و کارآفرینی تمرکز دارند
در فنلاند، «زندان هوشمند» هامنلینا هر سلول را به یک ترمینال دیجیتال (لپ‌تاپ محدود) مجهز کرده است؛ زندانیان از طریق این ترمینال می‌توانند با کارکنان زندان و مراکز بهداشتی تماس تصویری برقرار کنند، به پلتفرم‌های آموزشی مانند Moodle دسترسی داشته باشند، فایل‌ها و کتاب‌های الکترونیک ذخیره کنند و حتی دوره آنلاین هوش مصنوعی «عناصر هوش مصنوعی»را بگذرانند.
این مدل نشان‌دهنده استفاده دولت از بودجه عمومی برای ایجاد زیرساخت دیجیتالِ همه‌جانبه در زندان است.
در آمریکا، بنیادهای غیردولتی نقش مهمی در آموزش زندانیان دارند. برای نمونه، بنیاد Edovo به عنوان یک سازمان غیرانتفاعی، پلتفرم آموزشی گسترده‌ای را به‌صورت رایگان برای زندانیان فراهم کرده است؛ این پلتفرم صدها هزار زندانی را تحت پوشش قرار داده و به گفته خودِ Edovo «همواره بدون هزینه» در دسترس آن‌هاست.
همچنین طرح «دسترسی JSTOR به زندان‌ها» بیش از نیم میلیون زندانی آمریکایی را شامل شده است؛ در این طرح زندانیان بدون هزینه و با حمایت مالی بنیادهای خیریه (مانند بنیاد ملی ملون) به میلیون‌ها مقاله و کتاب علمی دسترسی دارند.
به طور مشابه، در اروپا پروژه‌هایی مانند ViRTI به کاربرد فناوری واقعیت مجازی در آموزش زندانیان پرداخته‌اند که در پیش‌نمونه‌ها بازخورد مثبتی دریافت کرده است.
خدمات مشاوره‌ای (روان‌شناسی، حقوقی، خانوادگی) دیجیتال
بخشی از برنامه‌های موفق زندان‌ها شامل ارائه خدمات مشاوره‌ای از راه دور است. خدمات روان‌شناختی: به‌طور گسترده‌ای از تلِه سایکاتری (Telepsychiatry) و مشاوره آنلاین استفاده می‌شود تا دسترسی زندانیان به روانپزشک و درمانگر افزایش یابد. در یک مطالعه در یونان، نشان داده شد که بیماران زندانی از روش مشاوره روانپزشکی از راه دور رضایت بیشتری نسبت به ملاقات حضوری داشتند و زمان انتظار برای درمان به شدت کاهش یافت.
افزون بر این، پلتفرم‌های چت‌بات هوش مصنوعی مانند Abby با هدف ارائه پشتیبانی ۲۴ ساعته به زندانیان ایجاد شده‌اند؛ این سرویس‌ها امکان گفتگوی ناشناس و خوددرمانی را بدون مداخله مستقیم فراهم می‌کنند (تا حالا بیش از ۲۵ هزار نفر از زندانیان از آن استفاده کرده‌اند).
خدمات حقوقی: بسیاری از زندان‌های پیشرفته به کتابخانه‌های الکترونیکی حقوقی مجهز هستند. کتابخانه‌ی حقوقی الکترونیک به زندانیان امکان جستجو در متون قوانین و دسترسی به منابع قانونی را می‌دهد؛ این روش سال‌هاست در سیستم‌های اصلاحی به‌کار رفته و هزینه‌های نگهداری فیزیکی کتاب‌های قانونی را کاهش داده است.
افزون بر این، برخی سازمان‌های مردم‌نهاد و مؤسسات حقوقی کلینیک، با ارتباط دیجیتال به زندانیان مشاوره می‌دهند یا پرونده‌های آن‌ها را پیگیری می‌کنند.
حمایت خانواده و اجتماعی: برای بهبود ارتباط زندانیان با بستگانشان، پلتفرم‌های دیجیتال توسعه یافته‌اند. به‌عنوان مثال، NGO آمریکایی «Ameelio» پلتفرم تماس تصویری رایگان با زندانیان را عرضه کرده است؛ مسئولان این سازمان اعلام کرده‌اند که خانواده‌ها هرگز برای برقراری ارتباط با زندانیان هزینه‌ای نخواهند پرداخت و این خدمات همواره به صورت غیرانتفاعی ارائه می‌شود.
ابزار ویدیوی این پلتفرم نه‌تنها تماس خانوادگی برقرار می‌کند، بلکه قرار است برای کلاس‌های آموزشی و جلسات درمانی آنلاین نیز استفاده شود.
همچنین سرویس‌هایی مانند HomeWAV امکان مکاتبه امن (پیامک/ایمیل) میان خانواده و زندانی را مهیا می‌کنند. در مجموع، بسیاری از کشورها با تلفیق فناوری‌های ارتباطی، اجازه داده‌اند زندانیان به صورت دیجیتال از حمایت‌های روانی، مشاوره خانوادگی و دسترسی محدود به خدمات حقوقی بهره ببرند.
مدل‌های درآمدزایی پایدار برای پروژه‌های زندانی
تجارب جهانی نشان می‌دهد که مدل‌های مختلفی برای تأمین مالی این نوع پروژه‌ها استفاده شده است:
- بودجه دولتی و خیریه: در بسیاری از کشورها (مانند فنلاند و ایالات متحده) تامین مالی اصلی از طریق بودجه‌های دولتی یا کمک‌های خیریه صورت می‌گیرد. برای نمونه، پروژه دسترسی JSTOR با پرداخت کمک‌های بنیاد ملی ملون و مؤسسات خیریه مشابه، سرویس خود را برای زندانیان رایگان نگه می‌دارد.
بنیاد Edovo نیز به عنوان یک NGO غیرانتفاعی، محتوا را بدون هزینه در اختیار زندانیان قرار می‌دهد. - مدل‌های اشتراکی و فریمیوم: برخی طرح‌ها از ترکیب مدل رایگان و پرداخت استفاده می‌کنند. برای مثال، Ameelio برای گروه‌های حرفه‌ای (مشاوران، وکلا، ارائه‌دهندگان خدمات) اشتراک ماهانه در نظر گرفته و در عین حال برای خانواده‌ها و کاربران عادی نسخه پایه‌ای رایگان ارائه می‌دهد مدل فریمیوم این رویکرد به‌گونه‌ای است که خدمات پایه (تماس تصویری، پیام‌رسانی) رایگان باشد و امکانات تکمیلی‌تر با هزینه اشتراک در دسترس قرار گیرد.
- درآمد از خدمات تکمیلی: در برخی کشورها شرکت‌های خصوصی تدارک‌کننده تبلت یا خدمات ارتباطی در ازای ارائه دستگاه به زندان «تبلیغات خدماتی» دریافت می‌کنند. به عنوان مثال، در ایالات متحده قراردادهایی وجود دارد که به ظاهر تبلت‌های زندانیان را «رایگان» عرضه می‌کند اما شرکت بهره‌بردار حق دارد بابت تماس تلفنی، ویدیوچت و ارسال ایمیل نرخ‌های بالایی دریافت کند.
در این حالت، بخشی از این درآمد به خزانه دولت پرداخت می‌شود و شرکت می‌تواند تعرفه‌ها را بدون نظارت دقیق تغییر دهد. این مدل عملاً پرداخت بهای سرویس‌ها را بر دوش زندانیان و خانواده‌هایشان می‌گذارد. - همکاری‌های عمومی-خصوصی و NGO: یکی دیگر از راهکارها مشارکت با سازمان‌های غیردولتی و خصوصی است. به‌عنوان نمونه، در برخی کشورها شرکت مخابرات یا استارتاپ‌های حوزه «کاریابی» با زندان‌ها توافق می‌کنند تا هزینه تبلت‌ها و زیرساخت‌ها را تأمین کنند و سپس از محل دریافت وجوه خدمات (از زندانی یا خانواده) سود ببرند. همچنین اسپانسرینگ صنعتی و کمک‌های بشردوستانه (مانند مشارکت افرادی چون رید هافمن و جک دورسی در حمایت از Ameelio از مسیرهای تامین مالی جایگزین است.
پیشنهادهایی برای بومی‌سازی مدل‌ها در ایران (پروژه فانوس)
برای اجرایی کردن پروژه «فانوس» در ایران می‌توان از ترکیب مدل‌های موفق جهانی بهره برد:
- ایجاد زیرساخت دیجیتال در زندان: شبیه فنلاند، نصب ترمینال‌های دیجیتال (تبلت یا لپ‌تاپ محدود) در هر سلول پیشنهاد می‌شود. این دستگاه‌ها باید دسترسی امن (بدون اینترنت آزاد) به مجموعه‌ای از محتواهای آموزشی از پیش تأییدشده (مانند دروس دانشگاهی آنلاین، کتابخانه‌های الکترونیک آموزشی و حتی دوره‌های پایه هوش مصنوعی) و همچنین پیام‌رسانی امن با کارکنان، مراکز بهداشت و خانواده فراهم کنند.
می‌توان پلتفرم آموزشی فارسی (مانند Moodle فارسی یا نسخه‌های فارسی دوره‌های باز آنلاین) را روی این دستگاه‌ها قرار داد. - تأمین محتوای آموزشی: استفاده از منابع باز و دانشگاهی (کورس‌های رایگان آنلاین، کتاب‌های الکترونیک و مقالات علمی) توصیه می‌شود. برای مثال «دوره عناصر هوش مصنوعی» که توسط دانشگاه هلسینکی رایگان عرضه شده است، امکان ترجمه و استفاده در زندان را دارد. همچنین می‌توان با دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی داخل کشور همکاری کرد تا دوره‌های معادل دانشگاهی به زندانیان ارائه شود.
- خدمات مشاوره‌ای یکپارچه: افزون بر آموزش، باید خدمات روان‌شناختی و حقوقی دیجیتال هم فراهم گردد. برای روان‌درمانی، سیستم ویدئوکنفرانس یا چت‌بات‌های درمانی هوش مصنوعی می‌توانند مشاوره اولیه را به زندانیان بدهند. مطالعات نشان داده راهکارهای دورپزشکی و روانپزشکی در زندان‌ها تأثیر مثبت دارد.
برای مشاوره حقوقی، پیش‌انگاشت ایجاد «کتابخانه حقوقی دیجیتال» است تا زندانیان به متون قانونی دسترسی داشته باشند. همچنین ارتباط ویدئویی با وکلای مدافع می‌تواند در چارچوب ضوابط امنیتی انجام شود. - حفظ ارتباط با خانواده: امکان تماس تصویری یا پیام‌رسانی رایگان یا کم‌هزینه با خانواده برای حمایت اجتماعی مهم است. می‌توان از الگوی Ameelio تبعیت کرد که خدمات ارتباطی را برای خانواده‌ها رایگان نگه می‌دارد.
مثلاً وزارت ارتباطات یا بهزیستی می‌تواند شبکه‌ای امن برای تماس بین زندانی و خانوادۀ او فراهم کند تا هزینه سنگینی متوجه خانواده‌ها نشود. - مدل‌های مالی ترکیبی: پایه مالی پروژه باید بر کمک دولت و نهادهای عمومی باشد تا هزینه اصلی بر دوش زندانی نیفتد. در عین حال می‌توان برای بخش‌های اختیاری (مثل دروس تخصصی غیرضروری یا مشاوره تکمیلی) مدل اشتراکی تعیین کرد. به‌عنوان نمونه، ارائه خدمات پایه (دروس عمومی، روابط با خانواده) رایگان باشد و برای استفاده از خدمات پلاس (مانند مشاوره خصوصی روان یا دوره‌های تخصصی پولی)، اشتراک کم‌هزینه در نظر گرفته شود.
همچنین جلب حمایت NGOها و صندوق‌های خیریه در حوزه آموزش و اصلاح زندانیان (همانند آنچه در پروژه JSTOR صورت گرفت) می‌تواند منابع مالی را تکمیل کند. - آزمون و پایش مستمر: پیشنهاد می‌شود ابتدا پروژه در چند زندان به‌صورت پایلوت اجرا و نتایج آن (همچون استفاده زندانیان، تغییر وضعیت روانی، تاثیر بر نظم و انضباط) به دقت اندازه‌گیری شود. این داده‌ها برای اصلاح فرایندها و قانع‌کردن ذی‌نفعان کلیدی (قوه قضائیه، وزارت کشور، خیرین) حیاتی است. در این مسیر باید چارچوب‌های حقوقی و اخلاقی رعایت شود و دسترسی به محتوای مجاز مطابق ضوابط نظام صورت گیرد.
با ترکیب این راهبردها و توجه به تجارب بین‌المللی، پروژه فانوس می‌تواند بستری پایدار و مؤثر برای آموزش و توانمندسازی دیجیتال زندانیان ایران فراهم کند.